Thiên Nhiên và Trẻ Em: Một tình yêu chưa kịp nở đã tàn

Có một nghịch lý đáng buồn đang diễn ra: con người ngày càng lo lắng về môi trường, nhưng lại tìm mọi cách để cách ly con cái mình khỏi thiên nhiên. Hãy thử hỏi một đứa trẻ thành phố xem thiên nhiên có ý nghĩa gì với nó, bạn có thể sẽ nhận được những câu trả lời đáng suy ngẫm như: 

"Thiên nhiên là filter màu xanh trên TikTok?", 

hoặc "Là cái công viên mẹ dẫn con đến mỗi khi bà giúp việc xin nghỉ." 

Đối với nhiều trẻ em, cây xanh không phải là một phần của cuộc sống, mà chỉ là một hình ảnh trang trí, một thứ gì đó xa lạ, không có thật. Nếu một ngày toàn bộ cây cối trên thế giới biến mất, có lẽ không ít trẻ em cũng chẳng nhận ra sự thay đổi.

Trẻ con ngày nay lớn lên trong một thế giới mà thiên nhiên bị đóng gói, đặt trong chậu cây mini trên bàn học, và tồn tại trong những bức tranh tường xanh mướt ở quán cà phê.

Tôi không trách chúng. Khi còn nhỏ, tôi cũng thuộc thế hệ lớn lên trong một môi trường đô thị, với bốn bức tường vững chắc, nền nhà sạch bóng và những ngày hè mát lạnh nhờ điều hòa. Ba mẹ tôi kể về một tuổi thơ huyền thoại với những buổi trèo cây, tắm suối, chạy nhảy dưới nắng mà không cần kem chống nắng. 

Còn tôi, tuổi thơ của tôi gói gọn trong những lời dặn dò cẩn thận: "Đừng chạm vào đất, có vi khuẩn!", "Đi giày vào ngay, coi chừng đạp trúng đinh!", "Đừng leo trèo lung tung, té là gãy chân đó!" Cứ thế, tôi trưởng thành với một trái tim hoàn toàn thờ ơ với thiên nhiên. Tôi biết yêu mèo, thương chó, thấy cá heo đáng yêu, nhưng với cây cối, tôi chỉ biết rằng chúng có lá, cần nước, và đôi khi ra hoa.

Câu chuyện này không chỉ của riêng tôi mà còn của cả một thế hệ. Trẻ con ngày nay lớn lên trong một thế giới mà thiên nhiên bị đóng gói, đặt trong chậu cây mini trên bàn học, và tồn tại trong những bức tranh tường xanh mướt ở quán cà phê. Một nghiên cứu tại Phần Lan, được công bố trên tạp chí Science Advances vào ngày 14/10/2020, đã chỉ ra rằng trẻ em thường xuyên tiếp xúc với thiên nhiên có hệ miễn dịch tốt hơn, khả năng tư duy sáng tạo cao hơn và mức độ căng thẳng thấp hơn. Trong khi đó, ở New Zealand, chương trình giáo dục mầm non quốc gia Te Whāriki nhấn mạnh rằng trẻ em cần được tự do khám phá môi trường xung quanh, từ việc chơi đùa trên cỏ đến quan sát côn trùng, vì điều này giúp các em phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề và khả năng hợp tác. Còn ở Nhật Bản, trẻ em từ nhỏ đã tham gia vào các hoạt động trồng trọt, chăm sóc cây cối như một phần trong chương trình giáo dục, giúp các em hiểu về chu kỳ tự nhiên và có ý thức bảo vệ môi trường từ sớm.

Vậy làm thế nào để giúp trẻ yêu thiên nhiên một cách tự nhiên? Câu trả lời không nằm ở những bài giảng lý thuyết, mà nằm ở những trải nghiệm thực tế.

Nhưng trái ngược với những mô hình giáo dục ấy, ở nhiều thành phố lớn, thiên nhiên đang dần bị thay thế bởi những tòa nhà chọc trời, những con đường bê tông, và cả một thế hệ trẻ em ghê sợ thiên nhiên hơn sợ bài kiểm tra toán. Khi thấy một đứa trẻ chơi với đất, phản ứng của nhiều bậc phụ huynh không phải là vui mừng mà là hốt hoảng: "Đừng ngồi xuống, bẩn lắm con ơi!" Khi trẻ con leo cây, thay vì động viên, chúng ta la lên: "Xuống ngay đi, té là gãy chân đó!" Thậm chí, có những đứa trẻ lần đầu tiên ra công viên mà phản ứng đầu tiên là… bịt mũi vì không quen với mùi cỏ cây. Một thế hệ mà cảm giác "bẩn" đã thay thế cho cảm giác "thích thú" khi tiếp xúc với thiên nhiên, liệu có thể yêu thương và bảo vệ môi trường được không?

Không chỉ vậy, chúng ta còn đang giáo dục trẻ em về môi trường theo cách… đầy ám ảnh. Những thông điệp như "Biến đổi khí hậu đang tàn phá hành tinh!", "Nếu chúng ta không hành động ngay bây giờ, trái đất sẽ bị hủy diệt!" có thể tạo ra sự sợ hãi, nhưng không nhất thiết tạo ra động lực. Một đứa trẻ 5 tuổi không thể cứu được rừng Amazon, nhưng nó có thể trồng một cái cây trước nhà. Một đứa trẻ không thể thay đổi toàn bộ hệ sinh thái, nhưng nó có thể học cách chăm sóc một chậu hoa nhỏ. Giáo dục môi trường không nên bắt đầu bằng sự hoảng loạn, mà phải bắt đầu bằng sự gắn kết.

Chúng ta không thể mong đợi trẻ em yêu thiên nhiên nếu chính người lớn cũng thờ ơ với nó.

Vậy làm thế nào để giúp trẻ yêu thiên nhiên một cách tự nhiên? Câu trả lời không nằm ở những bài giảng lý thuyết, mà nằm ở những trải nghiệm thực tế. Nếu muốn trẻ em yêu cây xanh, hãy để chúng chơi đùa dưới tán cây. Nếu muốn trẻ quan tâm đến môi trường, hãy để chúng tự tay trồng một cái cây và nhìn nó lớn lên mỗi ngày. Nếu muốn trẻ có ý thức bảo vệ thiên nhiên, hãy đưa chúng ra ngoài trời, để chân trần trên nền đất, chạm vào lá cây, ngửi mùi của cỏ sau cơn mưa. Không cần đến những bài diễn thuyết hùng hồn, chỉ cần cho trẻ một kỷ niệm đẹp với thiên nhiên, và phần còn lại… cứ để thiên nhiên tự lo.

Chúng ta không thể mong đợi trẻ em yêu thiên nhiên nếu chính người lớn cũng thờ ơ với nó. Nếu nhà bạn không có một chậu cây nào, nếu bạn chưa từng dành thời gian để lắng nghe tiếng chim hót vào buổi sáng, nếu bạn vẫn nghĩ rằng một đứa trẻ nghịch bùn đất là "mất vệ sinh", thì có lẽ chính bạn cũng cần kết nối lại với thiên nhiên trước tiên.

Một nghiên cứu tại Nhật Bản, được công bố bởi Hiệp hội Nghiên cứu Giáo dục Mầm non Nhật Bản (JSEY), cho thấy rằng trẻ em tham gia các hoạt động ngoài trời thường xuyên có kỹ năng giao tiếp tốt hơn, mức độ tập trung cao hơn và tinh thần trách nhiệm với môi trường rõ rệt hơn. Khi một đứa trẻ tự tay gieo hạt, tưới nước và nhìn thấy cây lớn lên từng ngày, nó không chỉ học được về chu kỳ phát triển của thực vật mà còn hiểu được giá trị của sự kiên nhẫn và chăm sóc. Ở nhiều trường mầm non Nhật Bản, trẻ không chỉ được học trong lớp mà còn được tham gia vào các khu vườn nhỏ của trường, nơi các em tự trồng rau, chăm sóc hoa, và quan sát côn trùng. Điều này giúp trẻ em phát triển tình yêu thiên nhiên từ những điều giản dị nhất.

Vậy nên, nếu một đứa trẻ chưa từng trải nghiệm cảm giác vui sướng khi chạy chân trần trên cỏ ướt, chưa từng thích thú khi ngắm nhìn một đàn kiến di chuyển có trật tự, chưa từng ngạc nhiên khi thấy một cái cây thay lá theo mùa – thì làm sao chúng ta có thể mong đợi rằng nó sẽ quan tâm đến môi trường?

Việc giúp trẻ yêu thiên nhiên không cần đến những chiến dịch hoành tráng hay những bài giảng nặng nề. Chỉ cần một lần dẫn con ra công viên, cùng nhau ngồi xuống và quan sát những điều nhỏ bé xung quanh.

Chúng ta đang sống trong một thế giới mà nhiều đứa trẻ có thể nhớ từng con Pokémon nhưng không phân biệt được các loại cây cối xung quanh mình. Chúng có thể thuộc lòng cách nâng cấp nhân vật trong game nhưng không biết rằng lá cây chuyển màu theo mùa. Những thứ mà thế hệ trước coi là hiển nhiên – như ngắm hoàng hôn, lội suối, nghe tiếng ve kêu – giờ đây lại trở thành một điều gì đó xa lạ đối với trẻ em hiện đại.

Nhưng may mắn thay, vẫn chưa quá muộn để thay đổi điều đó. Việc giúp trẻ yêu thiên nhiên không cần đến những chiến dịch hoành tráng hay những bài giảng nặng nề. Chỉ cần một lần dẫn con ra công viên, cùng nhau ngồi xuống và quan sát những điều nhỏ bé xung quanh. Chỉ cần để con tự tay trồng một cái cây nhỏ trong góc vườn, để con nhìn thấy phép màu của thiên nhiên khi một hạt giống bé xíu có thể trở thành một cái cây cao lớn. Chỉ cần bớt một chút thời gian của những thiết bị công nghệ để dành cho những khoảnh khắc thật sự có ý nghĩa.

Suy cho cùng, cây xanh không tự nhiên mà xanh, và trẻ em cũng không tự nhiên mà yêu thiên nhiên. Mọi thứ đều cần được nuôi dưỡng. Và nếu chúng ta có thể gieo vào lòng trẻ một tình yêu dành cho thiên nhiên ngay từ bây giờ, thì có lẽ trong tương lai, chúng ta sẽ không phải lo lắng rằng thế hệ sau này sẽ quên mất sự tồn tại của những khu rừng, những dòng sông hay những cánh đồng hoa.

Còn bạn, lần cuối cùng bạn ôm một cái cây là khi nào? Nếu chưa từng làm, hôm nay thử đi. Biết đâu nó lại cho bạn một cảm giác mới mẻ, giống như khi ta tìm lại một người bạn cũ đã lâu không gặp. 🌿💚

Ghi lại từ chia sẻ của thầy Hải (Terry) Lê, Giám Đốc Học Vụ trường mầm non Phần Lan HEI Schools Saigon Central.