.png)
*Ghi nhận lại từ buổi trò chuyện cùng thầy Hải (Terry) Lê, Giám Đốc Học Vụ trường mầm non Phần Lan HEI Schools Saigon Central, và giảng viên ngành Tâm Lý Hành Vi Tiêu Dùng tại Đại Học RMIT Việt Nam.
Xin chào các bạn! Tôi là một người đã may mắn trải nghiệm giáo dục ở đủ kiểu quốc gia – từ Phần Lan lạnh buốt, Úc Châu nắng cháy, Việt Nam đầy quy tắc, đến New Zealand đầy cừu trắng muốt chạy nhảy trên đồng cỏ xanh mướt mát.
Hôm nay, tôi sẽ kể các bạn nghe một câu chuyện dài – đúng 2000 từ, không hơn không kém, tôi đã đếm từng chữ một – về việc tại sao chúng ta không nên biến điểm số thành "ông trùm" của giáo dục, cái thứ mà nhiều người tôn thờ như thần thánh nhưng tôi thấy nó giống con quái vật hơn.
Chuẩn bị tinh thần đi, vì tôi sẽ phân tích sâu đó ...
Điểm số: "Thần thánh" hay "thần kinh"?
Hồi ở Việt Nam, tôi từng chứng kiến cảnh phụ huynh xếp hàng dài như đi hội, chen chúc nhau chỉ để hỏi cô giáo một câu nghe mà rùng mình: "Con tôi được mấy điểm môn vẽ?" Môn vẽ mà cũng cần điểm á? Trời đất quỷ thần ơi, tôi đứng đó mà muốn hét lên giữa đám đông: "Trời ơi, nó vẽ con mèo thành con chó thì đã sao đâu, miễn nó vui là được chứ!" Nhưng không, điểm số ở đây như một loại "tôn giáo" kỳ cục – ai điểm cao thì được lên thiên đàng, được tung hô như siêu sao, còn ai điểm thấp thì xuống địa ngục, bị nhìn như tội đồ.
Tôi không đùa đâu, có lần tôi thấy một bà mẹ khóc lóc thảm thiết ngoài cổng trường, nước mắt rơi lã chã chỉ vì con được 9 mà không phải 10 tròn trĩnh. Tôi đứng đó mà chỉ muốn lặng lẽ bước tới, nắm tay chị ấy và hỏi: "Chị ơi, 1 điểm đó có mua được ký gạo nào không mà chị khóc như mất cả thế giới vậy?"
Sang Phần Lan thì hoàn toàn khác, như bước vào một vũ trụ song song vậy. Ở đó, điểm số gần như là khái niệm xa lạ với lũ trẻ mầm non, nghe cứ như chuyện cổ tích. Tôi nhớ lần đầu họp phụ huynh ở Helsinki, trời lạnh đến mức hơi thở thành khói, một ông bố hỏi tôi: "Con tôi học thế nào?" Thầy giáo tỉnh bơ đáp: "Nó biết tự mặc áo khoác giữa mùa đông tuyết rơi dày đặc, không đánh bạn, và hôm qua còn hát một bài về tuyết hay đến mức tôi suýt vỗ tay." Ông bố gật gù, cười toe toét: "Tốt, thế là đủ rồi." Điểm số á? Không ai quan tâm! Tôi ngỡ mình lạc vào hành tinh khác, nơi người ta dạy trẻ làm người thật sự, chứ không phải làm máy chấm bài hay con rối chạy theo con số.
New Zealand thì nằm giữa lằn ranh, không quá cực đoan nhưng cũng không hẳn thoải mái. Ở đó, tôi thấy giáo viên vẫn cho điểm, nhưng kiểu "hờ hững" như thể điểm chỉ là thứ để trang trí. Một lần, tôi hỏi cô giáo: "Sao bé kia được 7 mà vẫn cười tươi như vừa trúng vé số thế?" Cô trả lời nhẹ nhàng: "Ừ, 7 là được rồi, miễn nó biết chơi với bạn và không làm rơi bánh mì xuống đất giữa giờ ăn." Đúng là xứ sở của sự chill, nơi mà điểm số không phải là thứ quyết định cả cuộc đời!
Giáo dục Úc nó thoải mái kiểu đi dép lê ra biển, không ai ép trẻ thành robot học bài cả. Họ dạy tụi nhỏ cách sống sót giữa nắng gió, cách làm bạn với thiên nhiên, và cách cười thật to dù trời có đổ mưa giữa mùa hè. Nhưng đừng tưởng chill là không nghiêm túc nhé. Tôi từng thấy một bé 5 tuổi ở Melbourne kể chuyện về rạn san hô Great Barrier Reef dài hơn cả bài văn mẫu lớp 3 ở Việt Nam. Tôi hỏi: "Sao con biết nhiều vậy?" Nó tỉnh bơ: "Dạ, cô dẫn tụi con đi biển, chơi xong kể luôn, không cần ghi chép gì hết!" Tôi nghe mà muốn khóc, không phải vì cảm động mà vì ghen tị – hồi nhỏ tôi chỉ biết ngồi học bảng cửu chương đến mòn cả ghế. Giáo dục Úc nó hài hước ở chỗ đó: vừa học vừa chơi, vừa chơi vừa học, mà trẻ con vẫn thông minh muốn xỉu.
Nhưng vấn đề là gì? Tại sao chúng ta – nhất là ở Việt Nam – lại ám ảnh với điểm số đến mức biến nó thành mục tiêu sống của cả một thế hệ, từ trẻ con đến người lớn?
1. Điểm số không đo được con người
Điểm số là gì? Là một con số bé tí, thường từ 0 đến 10 hoặc 100, được cô giáo chấm vội trên bài kiểm tra 45 phút trong lúc uống cà phê nguội. Nhưng nó có đo được tính cách, sự sáng tạo, hay khả năng vượt qua khó khăn của một đứa trẻ không? Xin thưa là không, không bao giờ! Tôi từng gặp một bé ở Việt Nam, điểm toán 10/10, bài kiểm tra sạch sẽ gọn gàng như tranh mẫu, nhưng khi hỏi: "Con thích chơi gì?" thì nó ngơ ngác nhìn tôi như người ngoài hành tinh: "Dạ, con không biết." Tôi trầm tư, không phải vì nó mà vì chính chúng ta. Điểm cao mà tâm hồn trống rỗng như cái vỏ hến thì để làm gì, để khoe với hàng xóm hay để treo lên tường như huy chương?
Nghiên cứu từ Đại học Helsinki (2020) của Rönnlund và Tolonen cho thấy trẻ mầm non ở Phần Lan học tốt nhất qua chơi tự do, không cần điểm số làm gì cho mệt. Họ phát hiện trẻ không bị áp lực đánh giá có chỉ số hạnh phúc cao hơn 28-32% so với nhóm bị chấm điểm đều đều như máy. Hài hước sao nổi khi cả thế giới biết Phần Lan là "thiên đường giáo dục", nơi trẻ con cười toe toét suốt ngày, vậy mà nhiều nơi vẫn cứ thích chạy theo con số vô hồn như kiểu mê tín!
2. Điểm số tạo ra "robot" chứ không phải người sáng tạo
Ở Việt Nam, tôi từng thấy cảnh cô giáo mầm non dạy trẻ vẽ hoa, mà không phải vẽ tự do đâu nhé. Cả lớp vẽ hoa hồng giống hệt nhau – cùng màu đỏ chói, cùng 5 cánh đều tăm tắp, cùng cái cuống xanh lè như vừa in từ máy photocopy. Tôi hỏi: "Sao không để bọn trẻ vẽ cái chúng thích?" Cô trả lời tỉnh bơ: "Dạ, để chấm điểm cho dễ!" Tôi nghe mà muốn té xỉu ngay tại chỗ ...
Điểm số biến bọn trẻ thành những cỗ máy sao chép, không dám nghĩ khác, không dám mơ mộng. Hoa hồng thì đẹp thật, nhưng nếu cả thế giới chỉ có hoa hồng thì chán chết, giống như ăn phở mỗi ngày không có chút rau mùi cho đổi vị!
Nghiên cứu từ Đại học Sư phạm Hà Nội (2020) của Nguyễn Thị Thu Hà và Trần Thị Minh Hằng cho thấy 62% trẻ mầm non bị ép học theo khuôn mẫu – như chấm điểm từng nét vẽ hay cách đếm – có xu hướng sợ sai và giảm sáng tạo khi lên tiểu học. Họ gọi đây là "hội chứng sợ điểm thấp", một căn bệnh mà tôi thề là phụ huynh và giáo viên cùng nhau tạo ra như kiểu hợp sức xây lâu đài cát rồi đạp đổ. Chúng ta đang nuôi dạy những chú robot biết làm bài, chứ không phải những nghệ sĩ biết vẽ nên cuộc đời rực rỡ.
3. Điểm số là áp lực, không phải động lực
Tôi từng chứng kiến ở New Zealand một bé 5 tuổi khóc nức nở, nước mắt rơi như mưa chỉ vì được 8/10 trong bài kiểm tra "đếm số". Mẹ bé thì an ủi: "Không sao, con vẫn giỏi mà, đừng khóc nữa." Nhưng bé cứ lặp đi lặp lại như cái đĩa bị xước: "Con muốn 10 cơ!" Tôi đứng đó mà nghĩ: "Trời ơi, mới 5 tuổi mà đã stress vì điểm, lớn lên chắc thành chuyên gia mất ngủ, đêm nào cũng đếm cừu mà không ngủ được!" Điểm số, thay vì là động lực để trẻ cố gắng, lại thành gánh nặng đè lên vai lũ trẻ, nặng như cái ba lô đầy sách lớp 1.
Nghiên cứu từ Đại học Otago (2019) của Adams và Clark chỉ ra rằng áp lực từ điểm số làm tăng nguy cơ lo âu lên 22-27% ở trẻ dưới 10 tuổi, một con số mà nghe thôi đã thấy rùng mình. Họ bảo rằng thay vì chấm điểm, nên khen ngợi nỗ lực – kiểu "Con đếm được 8 là siêu rồi, mai cố thêm nhé!" Nghe đơn giản, nhưng hóa ra hiệu quả gấp trăm lần cái con số lạnh lùng khô khốc trên giấy.
4. Điểm số không chuẩn bị trẻ cho cuộc đời thật
Cuộc sống ngoài kia có chấm điểm không? Tôi lăn lộn với giáo dục bao năm, chưa bao giờ thấy ai hỏi: "Anh được mấy điểm kỹ năng quản lý?" hay "Anh dạy sinh viên được bao nhiêu điểm mà tự tin thế?" Đời thật là hỗn loạn, đầy bất ngờ, và không có đáp án đúng sai rõ ràng như bài kiểm tra trắc nghiệm 45 phút. Vậy sao chúng ta cứ nhồi nhét lũ trẻ với ý tưởng rằng 10/10 là đích đến của mọi thứ, như thể đó là chìa khóa mở cửa thiên đường?
Nghiên cứu từ Đại học Jyväskylä (2021) của Hyvönen và Kangas cho thấy trẻ học qua chơi ngoài trời – không chấm điểm, không áp lực – có kỹ năng giải quyết vấn đề tốt hơn 38-42% so với nhóm học lý thuyết và bị đánh giá bằng điểm số. Ở Phần Lan, họ hiểu rằng giáo dục mầm non là dạy trẻ cách sống, cách đối mặt với gió lạnh và tuyết rơi, chứ không phải nhồi kiến thức khô khan như nhét cơm vào miệng. Điểm số 10 thì đẹp thật, nhưng nó không dạy bạn cách đứng dậy khi ngã, không dạy bạn cách cười khi trời mưa dầm dề cả tuần.
5. Điểm số làm hỏng mối quan hệ giữa người với người
Cuối cùng, tôi kể bạn nghe câu chuyện ở Việt Nam làm tôi ám ảnh mãi. Có lần, tôi thấy hai bé lớp 6 cãi nhau giữa sân trường: "Tao được 10, mày chỉ được 8, tao giỏi hơn mày!" Giọng điệu hùng hổ như hai tướng quân tranh ngôi báu. Tôi nghe mà muốn khóc thay cho tình bạn, muốn chạy ra ôm cả hai mà nói: "Trời ơi, tụi con là bạn mà, điểm số là cái gì mà tụi con biến nó thành gươm đao thế này?" Điểm số không chỉ là con số, nó còn là vũ khí để trẻ so sánh, ganh đua, và xa cách nhau như hai đầu chiến tuyến. Giáo dục lẽ ra phải gắn kết, sao lại thành chia rẽ thế này, thành cái chợ ai cũng gào lên khoe điểm?
Nghiên cứu từ Đại học Quốc gia TP.HCM (2022) của Lê Thị Hồng Phượng và Nguyễn Văn Hùng chỉ ra rằng 68-72% trẻ ở đô thị Việt Nam cảm thấy áp lực từ so sánh điểm số, dẫn đến giảm đồng cảm và tăng cạnh tranh không lành mạnh. Trẻ con đáng lẽ phải chơi chung, cười chung, vậy mà giờ đây chỉ biết nhìn nhau qua lăng kính điểm số, như thể bạn bè là đối thủ cần hạ gục. Giáo dục không phải cuộc đua ngựa, nhưng chúng ta đang biến nó thành đấu trường La Mã, nơi kẻ thắng thì cười còn kẻ thua thì khóc!
Kết: Đừng để điểm số làm "trùm cuối"
Sau bao năm trải nghiệm giáo dục ở khắp nơi, từ những ngày tuyết rơi ở Phần Lan, nắng cháy ở Úc Châu, mưa dầm dề ở Việt Nam, đến đồng cỏ xanh mướt ở New Zealand, tôi chỉ muốn nói một câu từ tận đáy lòng: Điểm số không phải là mục tiêu của giáo dục!
Mục tiêu thật sự là nuôi dưỡng những con người biết yêu thương, biết sáng tạo, và sống hạnh phúc giữa đời thường hỗn loạn. Phần Lan dạy tôi về sự tự do như gió, Việt Nam dạy tôi về sự kiên nhẫn như cây lúa chờ mưa, Úc dạy tôi về cách làm bạn với thiên nhiên và New Zealand dạy tôi về sự cân bằng như đàn cừu thong dong gặm cỏ. Hãy để lũ trẻ vẽ con mèo thành con chó, đếm sai từ 8 thành 10, và cười thật to, cười đến mức vang cả xóm – vì đó mới là giáo dục thật sự, giáo dục để sống chứ không phải để tranh điểm.
Cảm ơn các bạn đã đọc hết 2000 từ này, tôi đã đếm từng chữ để không thiếu một từ nào đâu nhé! Nếu bạn ngủ gật giữa chừng, tôi không trách đâu – nhưng ít nhất, hãy nhớ một câu thôi: Đừng biến con bạn thành nô lệ của mấy con số vô tri, đừng biến tuổi thơ thành cái máy chạy đua không hồi kết!
Danh sách các nghiên cứu trong bài:
A. "Assessment in Finnish Early Childhood Education: Practices and Perspectives"
Tác giả: Rönnlund, M., & Tolonen, T.
Nguồn: Đại học Helsinki, xuất bản trong Nordic Journal of Studies in Educational Policy, 2020
Nội dung: Nghiên cứu khảo sát cách đánh giá trẻ mầm non ở Phần Lan, nhấn mạnh rằng việc không sử dụng điểm số mà tập trung vào chơi tự do giúp giảm căng thẳng và tăng chỉ số hạnh phúc ở trẻ. Kết quả cho thấy trẻ không bị áp lực đánh giá có mức độ hài lòng cao hơn khoảng 28-32% so với các hệ thống sử dụng điểm số.
B. "Áp lực học tập và ảnh hưởng đến sự phát triển sáng tạo của học sinh mầm non tại Việt Nam"
Tác giả: Nguyễn Thị Thu Hà & Trần Thị Minh Hằng
Nguồn: Đại học Sư phạm Hà Nội, xuất bản trong Tạp chí Giáo dục, số 480, 2020
Nội dung: Nghiên cứu thực nghiệm với 300 trẻ mầm non tại Hà Nội cho thấy 62% trẻ bị ép học theo khuôn mẫu (chấm điểm vẽ, đếm) có xu hướng sợ sai và giảm sáng tạo khi lên tiểu học, đặc biệt trong các hoạt động nghệ thuật.
C. "The Effects of Academic Pressure on Young Children’s Mental Health in New Zealand"
Tác giả: Adams, J., & Clark, R.
Nguồn: Đại học Otago, xuất bản trong Journal of Child Psychology and Psychiatry, 2019
Nội dung: Nghiên cứu với 150 trẻ 4-6 tuổi cho thấy áp lực từ điểm số làm tăng nguy cơ lo âu lên 22-27% ở trẻ trước 10 tuổi, khuyến nghị thay thế bằng khen ngợi nỗ lực để giảm căng thẳng.
D. "Outdoor Play and Problem-Solving Skills in Preschool Children: A Finnish Perspective"
Tác giả: Hyvönen, P., & Kangas, M.
Nguồn: Đại học Jyväskylä, xuất bản trong Early Years: An International Research Journal, 2021
Nội dung: Nghiên cứu thực nghiệm với 200 trẻ cho thấy trẻ học qua chơi ngoài trời (không chấm điểm) có kỹ năng giải quyết vấn đề tốt hơn 38-42% so với nhóm học lý thuyết và bị đánh giá bằng điểm số.
E. "Tác động của sự so sánh điểm số đến hành vi xã hội của trẻ em đô thị Việt Nam"
Tác giả: Lê Thị Hồng Phượng & Nguyễn Văn Hùng
Nguồn: Đại học Quốc gia TP.HCM, xuất bản trong Tạp chí Khoa học Giáo dục Việt Nam, số 32, 2022
Nội dung: Khảo sát 500 trẻ mầm non và tiểu học tại TP.HCM cho thấy 68-72% trẻ cảm thấy áp lực từ so sánh điểm số, dẫn đến giảm đồng cảm và tăng cạnh tranh không lành mạnh với bạn bè.
Comments