Học sớm có thực sự dẫn đến thành công sau này?

Học sớm có thực sự dẫn đến thành công sau này? Đây là một chủ đề mà nhiều phụ huynh Việt Nam đang trăn trở: áp lực học tập sớm của trẻ mầm non. Không chỉ là học tiếng Anh khi chưa nói rành tiếng mẹ đẻ hay tập hùng biện trước đám đông, các bé còn phải đối mặt với rất nhiều môn học và kỹ năng khác – từ toán học, viết chữ, nghệ thuật, đến kỹ năng sống phức tạp. Nhiều người tin rằng việc học sớm sẽ giúp con có lợi thế để thành công trong tương lai. Nhưng liệu điều đó có thực sự đúng? Tìm hiểu dưới góc nhìn khách quan, dựa trên thực tế và nghiên cứu khoa học, để cùng làm sáng tỏ câu hỏi: Học sớm có phải là chìa khóa dẫn đến thành công sau này không?

Thực trạng "học, học nữa, học mãi" ở tuổi mầm non

*Tạo hình bạch tuộc trong dự án Ocean tại* *HEI Schools Saigon Central*

Ở Việt Nam hiện nay, giáo dục mầm non không còn đơn thuần là nơi các bé vui chơi và làm quen với bạn bè. Nhiều phụ huynh, với mong muốn con mình "không thua kém bạn bè", đã đăng ký cho con tham gia hàng loạt lớp học từ rất sớm. Ngoài tiếng Anh – vốn đã phổ biến – các bé còn phải học viết chữ trước khi vào lớp 1, làm toán cơ bản, tập vẽ tranh theo mẫu, học đàn, múa bale, thậm chí tham gia các khóa kỹ năng sống như quản lý thời gian hay thuyết trình. Tôi từng chứng kiến một bé 5 tuổi, sau giờ học ở trường, phải chạy ngay đến lớp toán tư duy, rồi tối về còn học thêm tiếng Anh online. Lịch trình dày đặc ấy khiến nhiều người tự hỏi: Liệu các bé có còn thời gian để chơi đùa, để là chính mình?

Áp lực này không chỉ đến từ phụ huynh mà còn từ xu hướng xã hội. Các cuộc thi như "Bé khỏe bé ngoan", "Tài năng nhí", hay những buổi biểu diễn nghệ thuật cũng vô tình đặt kỳ vọng lớn lên vai các bé. Dù những hoạt động này mang ý nghĩa khuyến khích, nhưng khi được tổ chức liên tục và đòi hỏi sự hoàn hảo, chúng lại trở thành gánh nặng cho tâm hồn non nớt của trẻ. Điều đáng nói là, nhiều cha mẹ tin rằng việc học sớm sẽ giúp con có nền tảng vững chắc, từ đó thành công rực rỡ trong tương lai. Nhưng khoa học lại cho thấy một bức tranh hoàn toàn khác.

Học sớm và mức độ thành công: Sự thật từ khoa học

Giai đoạn mầm non, từ 3-6 tuổi, là thời kỳ quan trọng để trẻ phát triển não bộ, cảm xúc và kỹ năng xã hội. Tuy nhiên, khi bị ép học quá nhiều thứ cùng lúc, các bé có thể rơi vào trạng thái căng thẳng mà chính cha mẹ đôi khi không nhận ra. Một nghiên cứu từ Phần Lan, do Đại học Helsinki thực hiện (2021), chỉ ra rằng việc ép trẻ học các kỹ năng học thuật hoặc biểu diễn phức tạp quá sớm có thể làm tăng mức cortisol – hormone gây căng thẳng – ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển não bộ dài hạn. Quan trọng hơn, nghiên cứu này theo dõi trẻ đến tuổi thiếu niên và phát hiện không có mối liên hệ rõ ràng giữa việc học sớm các môn như toán, đọc, viết ở tuổi mầm non và thành tích học tập vượt trội sau này. Những trẻ được học sớm không nhất thiết giỏi hơn ở trường trung học so với những trẻ bắt đầu học muộn hơn nhưng có thời gian chơi tự do nhiều hơn.

Tại Việt Nam, một nghiên cứu từ Đại học Quốc gia TP.HCM (2019) cũng củng cố quan điểm này. Các nhà nghiên cứu đã so sánh hai nhóm trẻ: một nhóm học trước chương trình toán và chữ từ 4-5 tuổi, và một nhóm chỉ tham gia chơi tự do. Đến lớp 3, sự khác biệt về điểm số giữa hai nhóm gần như không đáng kể. Thậm chí, nhóm trẻ chơi tự do cho thấy khả năng tư duy logic và giải quyết vấn đề tốt hơn trong các tình huống không cấu trúc – một kỹ năng quan trọng cho thành công sau này. Nghiên cứu này kết luận rằng việc học sớm chỉ mang lại lợi thế ngắn hạn, thường mất đi khi trẻ lớn lên, trong khi những kỹ năng mềm như kiên trì và sáng tạo lại bền vững hơn.

Một tình huống không cấu trúc (unstructured) được sử dụng trong nghiên cứu là một nhóm trẻ 5 tuổi được giao nhiệm vụ xây một ngôi nhà bằng khối gỗ trong giờ chơi tự do. Không có hướng dẫn cụ thể, không ai bảo các bé phải xây bao nhiêu tầng hay dùng bao nhiêu khối. Một bé quyết định xếp gỗ thành hình tròn để làm "nhà hàng", trong khi bé khác thêm "cây cầu" nối hai đống gỗ. Một bé khác lại lấy bút màu vẽ lên khối gỗ để tạo "cửa sổ". Tình huống này không có quy tắc cố định, không có đáp án đúng hay sai. Qua đó, các bé học cách sáng tạo, thử nghiệm, và giải quyết vấn đề theo cách riêng. Đây chính là "tình huống không cấu trúc" – nơi trẻ phát triển tư duy linh hoạt và khả năng thích nghi, những kỹ năng quan trọng cho thành công sau này.

Nhìn sang Nhật Bản, nghiên cứu dài hạn từ Đại học Kyoto (2020) khẳng định rằng thành công trong học tập và sự nghiệp không phụ thuộc vào việc trẻ có biết đọc, viết hay làm toán từ 4 tuổi hay không. Thay vào đó, các yếu tố như khả năng hợp tác, quản lý cảm xúc, và tư duy sáng tạo – vốn được nuôi dưỡng qua chơi tự do và tương tác xã hội – mới là những chỉ số dự đoán tốt hơn cho thành công lâu dài. Một phát hiện thú vị khác là trẻ bị ép học sớm thường có xu hướng mất hứng thú với việc học khi lên cấp hai, vì áp lực từ nhỏ khiến các em liên kết việc học với căng thẳng thay vì niềm vui.

Tại sao học sớm không đảm bảo thành công?

Để hiểu sâu hơn tại sao học sớm không đảm bảo thành công, chúng ta cần nhìn vào cơ chế hoạt động của não bộ trẻ. Ở tuổi mầm non, não bộ giống như một khu vườn đang được gieo hạt. Nếu chúng ta tưới nước vừa đủ và để cây mọc tự nhiên, khu vườn sẽ xanh tốt. Nhưng nếu nhồi nhét quá nhiều hạt giống cùng lúc, đất sẽ không đủ sức nuôi dưỡng, và cây có thể còi cọc. Một nghiên cứu từ Phần Lan, do Đại học Jyväskylä (2018), giải thích rằng việc học sớm quá mức làm "quá tải nhận thức", khiến trẻ mất đi khả năng tự khám phá – hay còn gọi là "học tập nội tại". Khi trẻ bị ép học theo khuôn mẫu, như viết chữ đúng nét hay làm toán chính xác, phần não chịu trách nhiệm sáng tạo và tưởng tượng bị kìm hãm. Kết quả là, trẻ có thể giỏi trong việc lặp lại, nhưng lại yếu trong việc đổi mới – một kỹ năng thiết yếu trong thế kỷ 21.

Hơn nữa, thành công không chỉ là điểm số hay kiến thức tích lũy. Nó còn bao gồm khả năng thích nghi, tư duy phản biện, và sức khỏe tinh thần – những thứ không thể xây dựng qua nhồi nhét kiến thức sớm. Nghiên cứu từ Đại học Sư phạm Hà Nội (2020) cho thấy trẻ mầm non chịu áp lực học tập nặng nề thường có xu hướng sợ thất bại khi lớn lên. Vì từ nhỏ đã bị yêu cầu "phải làm đúng", các em ít có cơ hội học cách đứng dậy sau sai lầm – một phẩm chất quan trọng hơn nhiều so với việc biết đọc sớm vài năm. Thực tế, nhiều người thành công nổi tiếng, như Albert Einstein hay Thomas Edison, đều không học sớm theo kiểu truyền thống, mà phát triển nhờ sự tò mò và tự do khám phá.

Một lý do khác là hiệu ứng "đuổi kịp". Nghiên cứu từ Đại học Helsinki (2021) chỉ ra rằng trẻ bắt đầu học muộn hơn, nhưng trong môi trường không áp lực, thường nhanh chóng đuổi kịp và thậm chí vượt qua những trẻ học sớm, nhờ khả năng tập trung và động lực nội tại cao hơn. Điều này cho thấy thời điểm bắt đầu không quan trọng bằng cách trẻ được học và phát triển.

Học tập tự nhiên – Con đường bền vững hơn

Vậy nếu học sớm không phải là chìa khóa, chúng ta nên làm gì? Thay vì nhồi nhét kiến thức, chúng ta nên để các bé học qua trải nghiệm tự nhiên. Thay vì ép bé học viết chữ khi tay còn chưa cầm bút vững, sao không để con vẽ nguệch ngoạc những bức tranh đầy màu sắc? Thay vì bắt bé làm toán, hãy để con đếm số quả bóng trong lúc chơi đùa. Thay vì yêu cầu bé thuyết trình trước đám đông, hãy khuyến khích con kể một câu chuyện vui mà con thích. Học tập ở tuổi này nên là niềm vui, là sự khám phá, chứ không phải áp lực.

Hãy tưởng tượng một buổi sáng đơn giản: các bé cùng nhau chơi xây lâu đài bằng khối gỗ, vừa chơi vừa học đếm số; hoặc ngồi thành vòng tròn kể chuyện, tự do tưởng tượng và chia sẻ mà không sợ bị phán xét. Đó là cách mà giáo dục sớm nên diễn ra – không phải qua những bài kiểm tra hay lịch học kín mít, mà qua những khoảnh khắc hồn nhiên của tuổi thơ.

Làm sao để giảm áp lực và nuôi dưỡng tiềm năng?

Dưới đây là vài gợi ý nhỏ:

Ưu tiên chơi tự do: Hãy dành thời gian cho con chạy nhảy, chơi đùa ngoài trời. Chơi không chỉ giúp con thư giãn mà còn phát triển tư duy và cảm xúc.
Quan sát và đồng hành: Nếu bé tỏ ra mệt mỏi hay không thích một lớp học nào, đừng ngần ngại dừng lại và trò chuyện với con. Sự lắng nghe là món quà lớn nhất cha mẹ có thể dành cho bé.
Tôn trọng nhịp độ riêng: Mỗi đứa trẻ là một cá thể độc đáo. Đừng so sánh con với bạn bè đồng trang lứa, vì thành công không nằm ở việc ai bắt đầu sớm hơn.

Lời kết

Tuổi thơ của trẻ mầm non đáng lẽ phải là những ngày tháng vô tư, đầy ắp tiếng cười và sự khám phá. Khoa học đã chứng minh rằng học sớm không phải là yếu tố quyết định sự thành công sau này. Thay vào đó, một tuổi thơ hạnh phúc, nơi con được chơi đùa, được thử sai, và được yêu thương, mới là nền tảng vững chắc để các bé tỏa sáng trong tương lai. Hãy để hành trình học tập của con bắt đầu từ niềm vui, bởi đó mới là cách bền vững nhất để nuôi dưỡng những tâm hồn lớn lao từ những bước đi nhỏ bé hôm nay.

Nguồn nghiên cứu:

"Stress and Early Childhood Development" – Đại học Helsinki, Phần Lan (2021).
"Ảnh hưởng của áp lực học tập đến trẻ mầm non" – Đại học Quốc gia TP.HCM, Việt Nam (2019).
"The Role of Play in Early Education" – Đại học Kyoto, Nhật Bản (2020).
"Creativity and Self-Regulation in Preschoolers" – Đại học Jyväskylä, Phần Lan (2018).
"Tâm lý trẻ em và áp lực học tập sớm" – Đại học Sư phạm Hà Nội, Việt Nam (2020).